Kwa kuanza na mofolojia, wataalamu mbalimbali wamefasili
mofolojia kama ifuatavyo,
Massamba na wenzake (2009:32) wanafasili mofolojia kuwa
ni kiwango cha sarufi kinachojishughulisha na uchambuzi wa mfumo wa maneno
katika lugha yaani jinsi maneno ya lugha yoyote iwayo inaundwa.
Besha (2007:49) anasema mofolojia ni taaluma
inayojishughulisha na kuchambua muundo wamaneno katika lugha. Misingi ya
wataalamu hawa wawili wanaonekana kuingiliana katika kuonyesha namna ya taaluma
ya mofolojia inavyojihusisha na muundo wa maneno katika lugha. Mofimu ndio
kipashio cha msingi katika mofolojia.
Pia Lubanza (1996:1) anaonekana kuungana nao kwa kusema
mofolojia kuwa ni taaluma inayoshuhulika na vipashio vya lugha na mpangilio
wake katika uundaji wa maneno.mtaalamu anaongezea namna vipashio vinavyotumika
katika kupangilia mfumo wa muundo wa maneno katika lugha. Kipashio cha msingi
katika mofolojia ni mofimu.
Hivyo
basi fasili ya mofolojia imeonekana kugusia uundaji wa maneno katika lugha kwa
mpangilio maalumu. Hivyo mofolojia inaweza kuelezwa kwamba ni taaluma
inayoshughulika na uchunguzi na uchambuzi wa maumbo mbalimbali ya maneno katika
lugjha.
Baada ya kuangalia
taaluma ya mofolojia, kuna wataalamu mbalimbali ambao wamefasili dhana ya
fonolojia, wataalamu hao nia kama wafuatao.
Habwe
na Karanja (2007:42) wanafafanua fonolojia kuwa ni taaluma inayoshughulika
jinsi sauti zinavyotumika, zinavyounganishwa na kupangwa katika lugha yoyote
mahususi ili kuunda tungo zenye maana. Wanaeleza kuwa sauti hizo zinazotumika katika lugha hiyo mahususi
hujulikana kama fonimu.
TUKI (2004) wanaifasili
fonolojia kuwa ni tawi la isimu ambalo linajishughulisha na uchambuzi wa mfumo
wa sauti katika lugha.
Vilevile
Kihore ne wenzake (2004:6) wanafasili fonolojia kuwa ni tawi la isimu ambalo
hujishughuliah na uchunguzi, uchambuzi na uainishaji wa sauti pambanuzi ambao
hutumika katika mifumo mbalimbali ya sauti za lugha za binadamu. Katika
fonolojia kipashio cha msingi kinachohusika ni fonimu.
Kwa
ujumla fasili zilizoelezwa hapo juu ni za msingi katika taaluma ya fonolojia
kwani wataalamu wote wanaelekea kukubaliana kuifasili fonolojia kuwa ni ni
uwanja waisimu unaojisgughulisha na
uchunguzi na uchambuzi wa sauti za lugha mahususi.
Kimsingi taaluma ya
mofolojia na fonolojia hufanana na kuhitilafiana kwa kiasi kikubwa. Ifuatayo ni
maelezo kuhusu ufanano wa fonolojia na mofolojia.
Kwanza,
vipashio vya kifonolojia ndivyo vinavyouna vipashio vya kimofolojia, kwa
kutumia fonimu ambacho ndio kipashio cha msingi katika fonolojia huweza kuunda
mofimu ambayo ndiyo kipashio cha msingi cha kimofolojia.
Pat-a =pata
Tak-a =taka
Tes-a =tesa
Musa
Maisha
Uhusiano mingine ni kuwa kanuni za kifonolojia zaweza kutumika kuelezea maumbo
ya kimofolojia . Kanuni hizI si kwa
kuelezea maumbo tu pia huweza kubadili umbo la neno yaani umbo la ndani na umbo la nje. Kanuni hizo
za kifonolojia ni udondoshaji, uyeyushaji, muungano wa sauti, nazali kuathiri
konsonanti, konsonanti kuathiri nazali na tangamano la irabu. Mfano,
Udondoshaji,
kanuni hii inahusu kuachwa kwa sauti fulani katika matamshi wakati mofimu mbili
zinapokaribiana yaani katika mazingira hayo hayo ya sauti ambayo ilikuwepo hapo
awali hutoweka.hapa kuangalia umbo la ndani
la neno na umbo la nje. Umbo la ndani ni jinsi neno lilivyoundwa na
mofimu zake mbalimbali na umbo la nje ni jinsi neno lisikikavyo linapotamkwa.
Mfano; umbo la ndani umbo la nje
Muguu mguu
Mutu mtu
Mujapani mjapani
Mara
nyingi irabu “u” katika mofimu “mu”
ikabilianapo na na mofimu fulani hasa konsonati halisi katika mpaka wa
mofimu, irabu “u” hudondoshwa lakini inapokabiliana na irabu inayofanana nayo
hubaki kama ilivyo.
Mfano;
Muumba-muumba Muumini-muumini
Muuguzi-muuguzi Muungwana-muungwana
Uyeyushaji, hii ni kanuni
inayohusu ubadilikaji wa irabu fulani kuwa nusu irabu au kama wataalamu wengine
waitwavyo “viyteyusho”. Viyeyusho vinavyohusika ni /w/ na /y/. kanuni hii
hutokea katika mazingira ambayo irabu “u” hukabiliana na irabu isiyo fanana
nayo katika mpaka wa mofimu na kuwa /w/
lakini hubaki kama ilivyo mara ikabilianapo na irabu inayofanana nayo. Pia
irabu /i/ katika mofimu inapokabiliana
na irabu isiyofanana nayo hubadilika na kuwa /y/ katika mpaka wa mofimu lakini
hubaki kama ilivyo inapokabiliana na irabu inayofanana nayo.
Mfano
Mu+ema-----------mwema Vi+ake------------vyake
Mu+ana------------mwana
Mu+ako------------mwako
Mu+eupe---------mweupe Vi+ake-------------vyake
Vi+ao--------------vyao
Vi+akula----------vyakula
Vi+umb-----------vyumba
Tofauti na
Muuguzi ------ muguzi Muumba -------
muumba
Muungano
wa sauti, kanuni hii hutokea pale ambapo irabu ya mofimu moja inapokabiliana na
irabu ya mofimu nyingine katika mpaka wamofimu irabu hizo huungana na kuzaa
irabu moja.
Mfano;
|
Umbo la ndani
|
Umbo la nje
|
|
Wa
+ enya
|
wenye
|
|
Wa
+ ingi
|
wengi
|
|
Ma
+ ino
|
meno
|
|
Wa
+ izi
|
wezi
|
|
Wa
+ enzi
|
wenzi
|
Lakini
kanuni hii haifanyi kazi wakati wote kwani kuna mazingira mengine ambayo
haifuati hasa katika mofimu mnyambuliko
Mfano:- ,
|
Wa
+ igizi +a +ji -
waigizaji
|
Wa+ingereza -
waingereza
|
|
Wa +oko+a+ji -
waokoaji
|
Wa+ite - waite
|
Kanuni
ya nazari kuathiri konsonati, kuna baadhi ya sauti ambazo huathiriwa na nazali
“n” inapokuwa inaandamia yaani kuna sauti ambazo huathiriwa zinapokaribiana au
karibiana moja kwa moja na nazali “n”. mara nyingi hutokea katika maumbo ya
umoja na uwingi katika maumbo ya maneno
Mfano:-
|
Umbo
la nje
|
umbo
la ndani
|
|
Ulimi
|
u+limi
|
|
Ndimi
|
u+limi
|
|
Urefu
|
u+refu
|
|
Ndefu
|
n+defu
|
|
Kwa hiyo kama vile ulimi mrefu
|
Ndimi ndefu
|
Hapa
tunaona kwamba sauti [ l ] na [ r ] zinapokaribiana na irabu na irabu
haziathiriki lakini zinapokaribiana na nazali “n” hubadilika na kuwa “d”
Kanuni
ya konsonati, kuathiri nazali katika lugha y Kiswahili sanifu na hakika katika
lugha nyingi za kibantu umbo la sauti ya nazali huathiriwa na konsonanti
inayoliandamia. Maumbo ya nazali hutokea kutegemeana na konsonanti zinazotamkiwa sehemu moja
Mfano:-
Mbawa
Mbaazi
Mbegu /m/ na /b/ hutamkiwa mdomoni
Mbuni
Nguzo
Ngao / /
na /d/ zote ni sauti za ufizi.
nguo
kanuni
ya tangamano la irabu, huu ni mchakato wa kifonolojia ambao huhusu athari ya
irabu moja kwenye irabu nyingine kiasi cha kuzifanya irabu hizo zielekee
kufanana kabisa au kufanana katika sifa zake za kimatamshi. Mabadiliko hayo ya
sauti husababishwa na utangamano ambao hujitokeza katika baadhi ya vitamkwa
yaani kunakuwa na namna fulani ya kufanana au kukubaliana kwa vitamkwa ambavyo
ni jirani.
Mfano:-
|
Umbo
la nje
|
umbo
la ndani
|
|
Pikia
|
pik+i+a
|
|
Pigia
|
pig+i+a
|
|
Katia
|
kat+i+a
|
|
Endea
|
end+e+a
|
|
Chekea
|
chek+e+a
|
|
Pokea
|
pok+e+a
|
Hapa
tunaona kwamba kitendea -i- kinawakilishwa na maumbo mawili yaani –i- na –e-
hapa tunaona kwamba –i- hujitokeza pale tu ambapo irabu ya mzizi wa neno ni ama
o au e kiambishi hiki –i- hubadilika na kuwa –e-. hapa ni wazi kwamba kiambishi
cha kutendea huathiriwa na irabu ya mzizi na hii ndiyo tungamano ya irabu.
Zaidi
sana mofolojia na fonolojia zote ni nyanja za isimu zinazounda maarifa fulani
ya lugha kwa kuchunguza sauti na maumbo ya maneno yatokananyo na sauti za lugha
hiyo na mpangilio wake. Nyanja zingine za isimu ni kama fonetiki, sintaksia na
semantiki.
Mfano:- Neno
Limia
-
Lina sauti tano (5) (kifonolojia)
zinazounda
-
Mofimu tatu (3) (kimofolojia)
Tembea
-
Sauti nne (4)
-
Mofimu mbili (2)
Baada
ya kuangalia ufanano huo kwa kina, sasa uelezwe utofauti wa taaluma hizo.
Tofauti zinazojitokeza ni pamoja na hizi zifuatazo:-
Maana, katika kigezo cha maana
inaonekana kwamba fonolojia hujihusisha zaidi na uchambuzi wa sauti za lugha
mahususi kwa mfano sauti za lugha ya Kiswahili wakati mofolojia inajikita zaidi
katika uchambuzi wa maumbo ya maneno. Hapa fonolojia huangalia kuna sauti ngapi
zalizounda au zilizotumika katika neno fulani wakati mofolojia huangalia neno
fulani limeundwa kwa vipende vingapi
Mfano:-
Lima -
sauti nne (4) /l/, /i/, /m/, /a/ (fonolojia)
-
Vipande au mofimu mbili (2) lim – a
(mofolojia)
Jamila
- sauti sita (6) /j/,/a/,/m/,/i/,/l/,/a/
-
Kipande kimoja, jamila
Masikio - sauti saba (7) /m/,/a/,/s/,/i/,/k/,/i/,/o/
-
Vipande viwili (2) ma + sikio
Tofauti ya vipashio, kipashio cha msingi cha kifonolojia ni fonimu
wakati kipashio cha msingi cha mofolojia ni mofimu.
Mfano:-
Analima -
fonimu saba (7) /a/,/n/,/a/,/l/,/i/,/m/,/a/
-
Mofimu nne (4) a-na-lim-a
Sema - fonimu nne (4) /s/,/e/,/m/,/a/
-
Mofimu mbili (2) sem-a
Baya - fonimu nne (4) /b/,/a/,/y/,/a/
-
Mofimu moja
Ukongwe, taaluma ya fonolojia ni kongwe
kuliko taaluma ya mofolojia ambayo ilianza baada ya kuibuka taaluma hii ya
fonolojia.
Dhima ya vipashio, kipashio cha
kimofolojia yaani mofimu kina uamilifu mkubwa sana katika lugha hasa kwa
kuangalia mofimu huru ambazo huweza kusimama peke yake na kutoa maana kamili
mfano baba, mama, safi, nzuri. Maana ya mofimu huru yaweza kuwa ya kileksika
ama kisarufi. Lakini pia mofimu funge huleta utegemezi wenye maana sana katika
neno ambapo ni tofauti na kipashio cha kifonolojia yaani fonimu ambayo ikiwa
peke yake inakuwa haina maana
Mfano:-
Alilala
- kifonolojia /a/, /l/, /i/, /l/, /a/,
/l/, /a/
Mofimu
hizo hazitakuwa na maana katika muktadha huo, ila tu zitakapoungana kuunda
neno.
Alilala
– a- mofimu awali ya nafsi ya tatu umoja katika nafasi ya kiima
-li- mofimu awali ya wakati
uliopita katika nafasi ya kiima.
-lal- mzizi (mofimu kiini)
-a- kiambishi au mofimu tamati
cha maana.
Mwisho vipashio vy akifonolojia
hutengwa katika kila umbo la neno baina ya fonimu moja na nyingine wakati si
kila kipande au mofimu katika umbo neno hutengwa. Kwa mfano mzizi na mofimu
huru daima hazitengwi.
Mfano:-
Sema -
/s/,/e/,/m/,/a/
-
Sem-a
Juma
-
/j/, /u/, /m/, /a/
-
Juma
Safi
- /s/, /a/, /f/, /i/
-
Safi
Hivyo basi pamoja na kuwepo tofauti
hizo taaluma hizi mbili hukamilishana sana kwani uwepo wa taaluma moja
hupelekea kuimarika kwa taaluma nyingine na kutokuwepo kwa taaluma moja hudhoofisha taaluma
nyingine. Na hii ndiyo maana hatuwezi kuchunguza sauti za lugha ikiwa lugha
hiyo haitakuwa na mfumo na mpangilio maalumu ya maumbo ya maneno na
hatutachunguza maneno kama hatutakuwa na sauti zinazopelekea kuundwa kwa maneno
hayo.
No comments:
Post a Comment